مدرسه نهادی است که بعد از خانواده بیشترین تأثیر را در تربیت و شکل‌گیری شخصیت کودکان و نوجوانان دارد.
کانون متعالی که در صورت دارا بودن معیارها و استانداردهای لازم، متناسب با ویژگی‌های فرهنگی و روحیات دانش‌آموزان و دارا بودن امکانات فیزیکی، سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مناسب با فناوری‌های روز و مهم‌تر از آن، پرهیز از دسته‌بندی‌ها و جداسازی‌های طبقاتی مانند دانش‌آموزان طبقات مرفه و متمول، می‌تواند پایه‌گذار و زیربنای اساسی در شکل‌گیری و ساماندهی شخصیت دانش‌آموزان در زمینه‌های علمی و تربیتی باشد.
در کشورمان نیز بیش از ۱۰۰ سال است که از زمان گرته‌برداری فرهنگی و آموزشی، خاصه الگوگیری از نظام آموزشی مدرنیته و پذیرا شدن سوغات جامعه غربی که همان سبک مدرسه‌داری نوین بود، می‌گذرد و در این مسیر همراه با تغییرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه ایران، نظام تعلیم و تربیت ما نیز دستخوش تغییر و دگرگونی شد.
در هر برهه‌ای تنوع مدارس و به اصطلاح عامه‌تر خود، طبقه‌بندی مراکز آموزشی بر اساس هوش و استعداد دانش‌آموزان، مدنظر قرار گرفت که به دنبال آن دسته‌بندی و شائبه طبقاتی‌کردن تحصیلات به دانش‌آموزان خانواده‌های مرفه و متوسط تبعات فرهنگی و اجتماعی را به دنبال خود داشته است.
یکی از نمودهای این دسته‌بندی واحدهای آموزشی، تراکم و امکانات مطلوب و بعضاً خارج از عرف این مدارس در مقابل امکانات بسیار ابتدایی مدارس دیگر است که باعث نوعی سرخوردگی و بی‌انگیزگی در بین دانش‌آموزان شده است.
در خصوص ضرورت ایجاد تنوع در مدارس در نظام تعلیم و تربیت کشور همواره بین متولیان و مسئولان این حوزه و در دولت‌های مختلف اشتراک و افتراق نظرهای مختلفی وجود داشته و دارد؛ عده‌ای در مقام دفاع از تنوع مدارس بر این نکته اشاره دارند که این تنوع آموزشی باعث ایجاد انگیزه دانش‌آموزان و پرورش استعدادهای ناب در بین دانش‌آموزان مناطق مختلف کشور می‌شود و این دانش‌آموزان با در نظر گرفتن امکانات و تسهیلات ویژه می‌توانند در مسیر نظام‌مند و حساب شده‌ای حرکت کنند تا در این مسیر بتوانند در آینده تحصیلی و شغلی خود مؤثرتر باشند و نخبه‌پروری و کادر سازی علمی مطلوبی شکل گیرد.
در این مسیر برخی کارشناسان مسائل آموزشی بر تنوع مدارس تأکید دارند و در توجیه این نظر خود، پرورش ویژه و اختصاصی دانش‌آموزان مستعد را برای پایه‌گذاری و کادر سازی دانشمندان آینده کشور، امری ضروری می‌دانند.
در نقطه مقابل گروهی دیگر، پیامد جداسازی دانش‌آموزان از یکدیگر و تنوع مدارس را گامی در کاهش کیفیت مدارس دولتی، گرایش بعضاً اجباری خانواده‌ها به سوی مدارس غیر دولتی آن هم به دلیل امکانات نامطلوب مدارس دولتی و به دنبال آن بی‌انگیزگی دانش‌آموزان و معلمان می‌دانند و میدان نابرابری در رقابت علمی جهت شکوفایی نبوغ و استعدادهای نهفته دانش‌آموزان عنوان می‌کنند.
مع‌الوصف، در نظام آموزشی دنیا با وجود سطح‌بندی‌های مرسوم در مراکز و واحدهای آموزشی، اصل بها دادن به مراکز آموزشی مورد استفاده عموم مردم و تجهیز همه جانبه آنها از جهت تأمین نیروی انسانی ماهر تا امکانات مناسب آموزشی، همواره مورد تأکید و توجه بوده است.
البته هرچند هنوز مدارس دولتی در دستگاه تعلیم و تربیت جایگاه و رتبه نخست را داراست و اولویت اول مسئولان، تجهیز امکانات این مدارس در همه نقاط برخوردار و کم برخوردارست و سهم مدارس دولتی با دیگر مدارس قابل مقایسه نیست، اما انواع دیگر مدارس هم در حال گسترش است و دانش‌آموزان برحسب شرایط و امکانات خود در مدارس دولتی یا مدارس خاص تحصیل می‌کنند.
اینکه آیا وجود تنوع مراکز آموزشی در آموزش و پرورش نیاز ضروری است، موضوع قابل بحث مسئولان آموزش و پرورش در ادوار و دولت‌های مختلف حاکم بر سیستم آموزشی بوده است.
عده‌ای معتقدند که با تنوع مراکز آموزشی فقط عده خاص و مشخصی از گروه‌های اجتماعی جامعه از امکانات بهتر آموزشی بهره‌مند می‌شوند و همان دانش‌آموزان نیز در آینده، شاکله وجودی ورودی‌های رشته‌های خاص مراکز آموزش عالی را تشکیل می‌دهند و مابقی دانش‌آموزان به دلیل سطح علمی پایین‌تر و عدم توانایی رقابت با دیگران، آن هم به دلیل تسهیلات آموزشی کمتر، دچار یأس و ناامیدی شده و انگیزه کافی را برای ادامه تحصیل از دست می‌دهند و این خود از عوامل ایجاد فاصله طبقاتی به ویژه در مسائل فرهنگی و آموزشی می‌شود.
حال اگر نگاهی به مدارس مختلف در نقاط پیرامونی زندگیمان کنیم، می‌توانیم شاهد تابلوهای متنوع این مدارس در نقاط مختلف شهرها و بعضاً روستاها باشیم و به راحتی و با احصای آنها، «وجود ۱۸ نوع مدرسه را در نظام تعلیم و تربیت کشورمان شاهد باشیم».
این مدارس شامل«مدارس دولتی»،«غیر دولتی»،«تیزهوشان»،«نمونه دولتی»،«هیأت امنایی»،«تربیت بدنی»،«معارف اسلامی»،«ایثارگران»، «دانش‌آموزان استثنایی»،«بزرگسالان»،«مدارس وابسته به نهادهای مختلف»،«مدارس سماء وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی»،«مدارس شبانه روزی»،«از راه دور»،«ماندگار»،«مدارس هوشمند» و «شبانه» است.
*مدارس دولتی
تحصیل دانش‌آموزان در مدارس دولتی رایگان است و دانش‌آموزان در صورت داشتن شرط سنی و محدوده محل سکونت، می‌توانند در این مدارس تحصیل کنند.
* مدارس غیر دولتی
مدارس غیر دولتی، مدارسی است که از طریق مشارکت مردم، مطابق اهداف، ضوابط، برنامه‌ها و دستورالعمل‌های عمومی وزارت آموزش و پرورش تحت نظارت آن وزارتخانه تأسیس و اداره می‌شود.
این مدارس زیر نظر سازمان مدارس غیردولتی و مشارکت‌های مردمی فعالیت می‌کنند و شهریه مدارس بر اساس ضوابط و قوانین از خانواده‌ها اخذ می‌شود.
*نمونه دولتی
«نمونه دولتی» به مدارسی اطلاق می‌شود که دانش‌آموزان خود را از طریق آزمونی پذیرش می‌کنند و در سراسر ایران نمایندگی دارد و این مراکز به مراتب جمعیّت و سطح علمی، تعداد متفاوتی از دانش‌آموزان را پذیرش می‌کند.
این مدارس به منظور تشویق و ترغیب دانش‌آموزان مستعد، به ویژه دانش‌آموزان مستعد مناطق محروم و افزایش رشد علمی و تربیتی آنان تأسیس شده‌اند.
اولویت در تأسیس مدارس نمونه با مناطق محروم کشور است؛ معلمان و مربیان این مدارس از میان افراد متعهد و باتجربه‌ای که از سطح علمی و آموزشی بالایی برخوردارند، انتخاب می‌شوند.
دانش‌آموزان این مدارس از بین فارغ التحصیلان مستعد پایه‌های ششم ابتدایی برای ادامه تحصیل در دوره متوسطه اول و پایه نهم برای ادامه تحصیل در دوره متوسطه دوم و بر اساس معدل کل امتحان نهایی و نمره آزمون ورودی انتخاب می‌شوند.
*مدارس شاهد
مدارس شاهد در سال ۱۳۶۵ با دستور امام خمینی(ره) به رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران ایجاد شد.
اولویت اول ثبت‌نام در مدارس شاهد، فرزندان شهدا هستند البته اولویت‌های دیگر ثبت‌نام در این مدارس شامل فرزندان آزادگان، جانبازان بالای ۷۰ درصد و به ترتیب جانبازان با درصدهای پایین‌تر، فرزندان رزمندگان، نوادگان شهدا و بستگان درجه یک و ۲ شهداست.
*مدارس استعدادهای درخشان
ورود به مدارس استعدادهای درخشان یا تیزهوشان که در دو مقطع متوسطه اول و دوم فعالیت می‌کنند، براساس آزمون است که هر سال توسط سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان برگزار می‌شود؛ در حقیقت دانش‌آموزان تیزهوش در این مدارس تحصیل می‌کنند.
*مراکز شبانه‌روزی
مدارس شبانه‌روزی، مدارسی هستند که در مرکز استان‌ها و روستاها برای دانش‌آموزان محروم ایجاد شده‌اند؛ در واقع مراکز شبانه‌روزی که خوابگاه نیز در کنار آن تعبیه شده است، برای دانش‌آموزان روستایی و عشایری است که امکان رفت و آمد روزانه از محل زندگی‌شان در روستا به مرکز استان را ندارند.
*مدارس هیأت امنایی
هدف از ایجاد مدارس هیأت امنایی، مشارکت علمی، فکری، عاطفی، فرهنگی و اقتصادی اولیاء در اداره مدرسه است.
شورای عالی آموزش و پرورش در اردیبهشت ماه ۱۳۸۸ آیین‌نامه توسعه مشارکت‌های مردمی به شیوه مدیریت هیأت امنایی در مدارس را تصویب کرد.
اعضای هیأت امنای مدارس شامل «مدیر مدرسه»، «یک نفر از معاونان آموزشی مدرسه»، «یکی از کارکنان آموزشی»، «رئیس انجمن اولیاء و مربیان»، «یک نفر از اولیای دانش‌آموزان»،«دو نفر از صاحب نظران حوزه و دانشگاه»،«یک نفر خیر یا معتمد محل»، «یک نفر از اعضای شورایاری محله یا مؤسسات فرهنگی و ورزشی» و «یک نفر از اعضای هیأت مدیره مراکز تولیدی و خدماتی است».
این مدارس دولتی هستند و منابع مالی و اعتبارات دولتی دریافت می‌کنند، اما این مدارس می‌توانند از کمک‌های داوطلبانه مردم، کمک شورای آموزش و پرورش شهرستان یا از طریق دریافت وجوه فوق برنامه و کمک خیرین بهره‌مند شوند؛ همچنین این مدارس زیر نظر آموزش و پرورش و با نظارت تام آن اداره می‌شوند.
*مدارس علوم و معارف اسلامی
راه اندازی دبیرستان‌های علوم و معارف اسلامی برای اولین بار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حسب نیازهایی که در جامعه اسلامی احساس می‌شد، از سوی مدرسه عالی شهید مطهری(ره) طراحی و راه اندازی شد.
رشته علوم و معارف اسلامی یکی از چهار رشته نظری آموزش و پرورش است که تحت عنوان دبیرستان‌های علوم و معارف اسلامی فعالیت می‌کنند؛ هدف از راه‌اندازی دبیرستان علوم و معارف اسلامی (صدرا)، تربیت فرهیختگان دینی و نشر فرهنگ متعالی اسلام ناب محمدی (ص) است.
مدارس علوم و معارف اسلامی هر سال از بین فارغ التحصیلان پایه نهم با آزمون علمی و گزینش، ثبت‌نام به عمل می‌آورند و پس از طی دوره متوسطه، دیپلم رشته علوم و معارف اسلامی که به تأیید وزارت آموزش و پرورش می‌رسد به آنان اعطاء می کند.
*مدارس قرآنی
مدرسه قرآنی به مدرسه‌ای اطلاق می‌شود که در آن دانش‌آموزان مستعد و علاقه‌مند، علاوه بر برنامه رسمی و ساعات مقرر در جداول درسی دوره‌ها و رشته‌های مختلف تحصیلی، حداکثر ۶ ساعت آموزشی در هفته (حداقل ۲ ساعت در ابتدایی و ۳ ساعت در راهنمایی و متوسطه)، معارف، شایستگی‌ها و مهارت‌های تکمیلی قرآنی را فرا می‌گیرند؛ به فارغ‌التحصیلان این دسته از مدارس گواهینامه قرآنی اعطا خواهد شد.
*مدارس ایثارگران
این مدارس به همسران، فرزندان، اعضای خانواده‌های شهدا، جانبازان، آزادگان و بسیجیان فعال اختصاص دارد و در رشته‌های مختلف دوره دبیرستان فعالیت می‌کنند و معمولاً در شیفت عصر فعال هستند.
* مدارس فرهنگ
در سال ۱۳۸۱ تعداد ۴ باب مدرسه دولتی تحت عنوان «دبیرستان فرهنگ» به منظور بهبود شرایط اجرای رشته ادبیات و علوم انسانی در شهر تهران به‌صورت آزمایشی تاسیس شد، پس از گذشت سه سال از فعالیت این مدارس در سال ۱۳۸۳ همزمان با دولت هشتم شورای عالی آموزش و پرورش با ارزیابی و تأیید کار آمدی آموزشی، پژوهشی و پرورشی آنها در مقایسه با سایر مدارس مجری رشته ادبیات و علوم انسانی، آیین نامه تأسیس دبیرستان فرهنگ را تصویب و به سراسر کشور ابلاغ کرد. (مصوب جلسه ۷۱۴ شورای عالی آموزش و پرورش در تاریخ ۱۶ اسفند سال ۱۳۸۳) و از آن تاریخ تا کنون ۱۶ باب دبیرستان دولتی فرهنگ ( ۴ مدرسه نمونه دولتی و ۱۲ مدرسه هیات امنایی)در شهر تهران دایر شده که سه هزار و ۴۹۸ دانش آموز را تحت پوشش دارد.
*مدارس از راه دور
سال ۱۳۸۳ مراکز آموزش از راه دور تأسیس و پس از آن به مدرسه تبدیل شد و در این مدارس، افراد معلول، متأهل و بزرگسال و افرادی که شرایط سنی حضور در مدرسه عادی را از دست داده‌اند، تحصیل می‌کنند و اولویت پذیرش با بازماندگان از تحصیل است؛ شیوه آموزش در این مدارس، نیمه حضوری و غیر حضوری است.
*مدارس دانش‌آموزان استثنایی
در مدارس استثنایی، ۷ گروه شامل دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی٬ دانش‌آموزان آسیب دیده شنوایی٬ دانش‌آموزان آسیب دیده بینایی٬ دانش‌آموزان دارای مشکلات ویژه یادگیری٬ دانش‌آموزان دارای مشکلات رفتاری و هیجانی٬ دانش‌آموزان معلول جسمی ـ حرکتی و دانش آموزان چند معلولیتی٬ خدمات دریافت می‌کنند.
اهداف آموزش و پرورش استثنایی همان اهداف آموزش و پرورش عادی است٬ اما هدف اصلی آن به شکل خاص فراهم ساختن گستره ای از حمایت ها و خدمات انفرادی برای کمک به آموزش و پرورش دانش آموزان استثنایی به طریقی است که تفاوت ها و نیازهای آنها مد نظر قرار گیرد به گونه ای که بتوانند از برنامه درسی عمومی استفاده کنند.
*مدارس ماندگار
مدرسه‌ای است که باید بیش از ۵۰ سال قدمت داشته باشد و دارای اعتبار و پیشینه درخشان علمی، فرهنگی و تاریخی درسطح ملی و بین‌المللی باشد.
برخورداری این واحد آموزشی از امتیازاتی نظیر مؤسسانی دارای شخصیتی معنوی و شاخص یا سابقه فعالیت چهره‌های برجسته و ممتاز در واحد آموزشی و داشتن فارغ التحصیلان برجسته علمی، فرهنگی و اجتماعی، داشتن فعالیت موفق آموزشی، علمی، عملی و فرهنگی در سال‌های اخیر، موفقیت دانش‌آ‌موختگان این مدارس در مسابقات عملی و علمی،از جمله ویژگی‌های این مدارس هستند.
* مدارس بزرگسالان و شبانه
در این مدارس دانش‌آموزانی که بنا به دلایلی ترک تحصیل کرده‌اند و یا دانش‌آموزانی که از نظر سنی شرایط ثبت نام در مدارس روزانه را ندارند، تحصیل می‌کنند.
* مدارس سماء
این مدارس، نوعی از مدارس غیر دولتی هستند که با حمایت مادی و معنوی دانشگاه آزاد اسلامی فعالیت می‌کنند.
*مدارس ورزش
مدارس ورزش، مدارس دولتی و خاص رشته تربیت بدنی هستند که دانش آموزان دارای استعدادهای برتر ورزشی را به خود جلب کرده و به پرورش آنها مبادرت می‌کنند.
*مدارس وابسته به نهادها و افراد خاص
مدارسی هستند که توسط ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی و نیز افراد خاص با هدف توسعه فعالیت‌های آموزشی در قالب برنامه‌ها و امکانات خاص ایجاد شده و مقررات خاصی در آن اعمال می‌شود البته برنامه آموزشی آنها تحت نظر آموزش و پرورش است.
* توضیح معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش درباره تنوع مدارس
علی زرافشان معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش درخصوص «وجود انواع مدارس در آموزش و پرورش»، اظهارداشت: حدوداً ۱۷ عنوان مدرسه در کشور وجود دارد.
وی ادامه داد: مدارس «تربیت بدنی»،«استثنایی یا کودکان با نیازهای ویژه»، «ایثارگران»، «بزرگسالان»،«نمونه دولتی»،«استعدادهای درخشان»،«هیأت امنایی» و «شاهد» از جمله این مدارس هستند.
زرافشان افزود: این مدارس در واقع تنوع مدرسه نیستند؛بلکه عمدتاً بسیاری از این مدارس بر اساس نیاز مخاطب ایجاد شده است مانند مدارس استثنایی و استعدادهای درخشان که ما نمی‌توانیم آنها را منحل کنیم.
معاون آموزش متوسطه وزیر آموزش و پرورش به تشریح دلایل عدم انحلال مدارس استثنایی و استعدادهای درخشان پرداخت و گفت: دلیل آن، این است که چنین دانش‌آموزانی نیاز به معلمان و آموزش خاص دارند.
وی تصریح کرد: بعضی از مدارس مانند مدارس شاهد و ایثارگران مربوط به ارائه خدمات به خانواده ایثارگران است و برخی نیز بر اساس برنامه درسی خاص ایجاد شده است؛ مانند مدرسه تربیت بدنی که برای آموزش‌های ویژه تربیت بدنی است.
زرافشان با بیان اینکه مدارس معارف اسلامی برای ارائه دروس ویژه معارف اسلامی است،خاطرنشان کرد: اینکه به عنوان تنوع مدارس گفته می‌شود،تنوع مدارس به آن معنا نداریم؛تنوع به معنای ارائه خدمات یا تناسب با نیازهای خاص افراد و برنامه درسی است.
اگرچه در فلسفه ایجاد و عدم تأسیس مدارس مختلف همواره بین افراد و صاحب‌نظران تعلیم و تربیت کشور در ادوار مختلف، اختلاف‌نظر وجود داشته است و هریک از طرفین در توجیه موافقت یا مخالفت خود، دلایل و براهین خاص خود را مطرح می‌کنند، اما آنچه واضح و مبرهن بوده، این است که نباید تنوع مدارس موجب شود که زمزمه‌های طبقاتی کردن سطوح آموزشی و جداسازی آموزشی دانش‌آموزان خانواده‌های متمکن و ضعیف در اذهان ایجاد شود.
چرا که باید بدانیم در قانون اساسی کشور و در بیانات متعدد مسئولان ارشد نظام، به کرات بر تأمین امکانات مطلوب آموزشی برای همه مردم در سطوح مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تأکید شده است.